Elia Kazan: De verrader geëerd

Hij regisseerde films als East of Eden, A Streetcar Named Desire en On the Waterfront en werkte met grote hollywoodsterren als Gregory Peck, Marlon Brando en James Dean. De in 1909 geboren Elia Kazan was een vermaard filmmaker. Maar niet alleen zijn films bezorgen hem in 2009, honderd jaar na zijn geboorte, grote bekendheid.

Maart 1999, de avond van Oscars. Martin Scorsese en Robert de Niro staan op het podium om Elia Kazan (geboren als Elia Kazanjoglou) de Lifetime Achievement Award uit te reiken. De lofuitingen volgen elkaar in rap tempo op. De Niro roemt Kazan’s verdiensten voor het vergroten van het zelfbewustzijn van acteurs en Scorsese heeft het over een ‘poëtische realist’ en ‘boze romanticus.’ Enkele seconden later is het zover, de 89-jarige Elia Kazan wordt naar voren geroepen om een ere-Oscar voor zijn complete carrière in ontvangst te nemen. Niet meer dan terecht zo zou je denken. 21 Oscars leverden zijn films in de loop der jaren op en hijzelf mocht twee keer het beeldje voor beste regisseur in ontvangst nemen. Strompelend schuifelt de inmiddels zichtbaar door de ouderdom getroffen Kazan het podium op. In balans gehouden door en steunend op, de rechterarm van zijn vrouw Frances. Gereserveerd juichend, maar niet bang. Nee, deze man heeft geen last van schaamte, gêne of angst. Hij weer dondersgoed hoe omstreden zijn optreden hier vanavond is, maar dat weerhoudt hem er niet van om te genieten van het moment. Met opgeheven hoofd kijkt hij de zaal in zich opmakend voor zijn dankwoord. Daarin durft Kazan de confrontatie niet aan. Hij bedankt de Academy voor ‘haar lef’ maar zwijgt verder over zijn roemruchte verleden. Eventjes lijkt Kazan zelfs ontroerd, als hij de zelf zichtbaar ontroerde Martin Scorsese omhelst.

De uitreiking van de zo omstreden Oscar in 1999.

Communisme

Het is in deze periode dat de angst voor het rode gevaar hoogtij viert in de Verenigde Staten. De beschuldigingen over sympathie voor het communistische gedachtegoed vliegen de mensen om de oren. De belangrijkste aanstichter in deze zaak is senator Joseph McCarthy. Hij beschuldigt de ene na de andere leraar en politicus, vaak zonder bewijs, van communistische sympathieën. Daar blijft het echter niet bij. Ook Hollywood is niet veilig voor McCarthy en de zijnen. Gesteund door het toenmalige hoofd van het Screen Actors Guild en latere Amerikaanse president, Ronald Reagen en Walt Disney, die beiden tegenover het House Committee on Un-American Activities (HUAC) verklaren dat de communistische dreiging een uiterst serieuze is, worden acteurs, scriptschrijver, producenten en regisseurs onderworpen aan suggestieve en agressieve ondervragingstechnieken. De gevolgen zijn groot. Velen belanden op de beruchte hollywoodblacklist, verliezen hun baan en staan soms wel veertig jaar aan de zijlijn. 

Getuigenis

In 1952 is het de beurt aan Elia Kazan. Kazan is in de jaren 30 enkele jaren lid geweest van de communistische partij en lijkt daar nu door in de problemen te komen. Ook hij moet getuigen voor het HUAC. De regisseur geeft in zijn verklaring toe dat hij zelf lid is geweest van de partij maar dat al jaren niet meer is. Ook weigert hij namen van andere betrokkenen te noemen. Vier maanden later komt Kazan op zijn eerdere besluit terug. Tijdens een tweede hoorzitting is de regisseur beduidend makkelijker in het geven van informatie. In totaal noemt Kazen acht namen van collega’s die volgens hem lid van communiste partij zijn of op andere wijze het communistische gedachtegoed aanhangen. De genoemde namen komen op de zwarte lijst te staan te staan en zijn van de ene op de andere dag kansloos om nog succes te hebben in het filmmekka.

De reden waarom Kazan ineens besloot toch te getuigen tegen zijn collega’s is nooit helemaal opgehelderd. De regisseur zelf gaf in zijn boek aan het niet meer eens te zijn geweest met de communistische partij. “Ik wil mijn carrière als filmmaker best opgeven als het is om iets te verdedigen waarin ik geloof. Maar niet hiervoor.” Anderen dachten daar anders over. Zo ook Tony Kraber een van de door Kazan als potentiële communist gebrandmerkte personen. Hij mag vlak na de voor hem noodlottige getuigenis ook opdraven voor het beruchte comité. Op de vraag of de verklaring van Kazan over hem een juiste was, antwoordde hij. “Is dit de Kazan die een contract tekende voor 500.000 dollar, de dag nadat hij de namen aan het comité gaf?”

On the Waterfront

De tweevoudig Oscar-winnaar die zichzelf meer als een held dan als een verklikker zag kon maar moeilijk leven met zoveel onbegrip en besloot zichzelf te verdedigen. Zijn pleidooi werd de inmiddels wereldberoemde film On the Waterfront. Over? Juist ja, een verklikker als absolute held. De held en verklikker in de film is Marlon Brando die aan het einde van de film triomfantelijk uitroept. ‘Ik ben blij om wat ik je heb aangedaan, hoor je me, blij met wat ik heb gedaan!’ Duidelijker kon Kazan niet uitdrukken hoe hij tegenover zijn eigen bekentenis stond. Uiteindelijk bleek ironisch genoeg deze film Kazan’s absolute meesterwerk te zijn geweest, getuige de winst van liefst acht volkomen terechte Oscars. Waaronder die voor de best director: Elia Kazan.

Terug naar 1999. Het moge duidelijk zijn, Elia Kazan’s daad van destijds was op deze avond nog lang niet vergeten en zowel jong en oud protesteerde door niet op te staan of te klappen voor de winnaar van de Lifetime Achievement Award. Hoe diep de gevoelens van verraad nog zaten werd misschien nog wel het best weergegeven door één van de gedupeerden, regisseur Abraham Polonsky. Aan de vooravond van de Oscar uitreiking zei hij over de man die zijn carrière ruïneerde . “I hope somebody shoots him. It will be an interesting moment in what otherwise promises to be a dull evening.”